Gelo we nivîsa Dilawer Zeraq xwend?

AMED ÇEKO JIYAN
Çîroknûs û mamosteyê zimanê kurdî Dilawer Zeraq hefteya borî* du rojan li ser hev di quncikê xwe yê rojnameyê de der barê Kurdiya Akademîk de nivîsek weşand. Mamosteyê kurdî di ser pirtûka 'Matematîk'ê re ku di hefteyên borî de ji hêla Kurdî Derê ve hate weşandin, balê dikişîne ser xebatên zanistî yên bi kurdî û pêşniyara xwe ya ku berê jî di nivîseke xwe de kiribû, ducar dike.
Bi hêviya ku pêşniyazên Dilawer Zeraq bên pratîzekirin dixwazim der barê xebatên teknîkî yên bi kurdî de di çarçoveya xebatên ji bo wergerandina pergal û bernameyên kompîturê de ku ev xebat jî di bin banê Kurdiya Akademîk de tên hesibandin, çend agahiyan bidim.
Di encama civîneke li ser înternetê de ku ji hêla çend ciwanên kurd ve hate lidarxistin, di sala 2005'an de Koma PCKurd hate damezirandin. Koma PCKurd bêyî ku ji tu kes û saziyan piştgiriyekê bigire, dest bi wergerandina pergal û bernameyên kompîturê kir. Ji damezirandina komê ve geh hejmara endaman zêde bû geh kêm bû. Lê xebatên ku hatibûn armanckirin çi hêdî çi jî bi lezgînî, her meşiyan û hê jî dimeşin.
Komê di encamê de digel gelek pergalên Linuxê (Lînaks) gelek bernameyên ji bo çêkirina malperan, bernameyên temaşekirina fîlman û guhdarîkirina muzîkê, bernameyên nivîsandinê, bernameyên ji bo gera li ser webê, bernameyên peyamnêrên demildest û gelek bernameyên din hem ji bo Windowsê, hem ji bo Linuxê û hem jî ji bo MacOS'ê wergerandin kurdî. Di serî de jî digel broşur û afîşan bi sedan CD -bêyî ku ji tu kesî û ji tu saziyan destekekê bigirin- amade kirin û belaş belav kirin û niha ji bo danasîna pergal û bernameyên Çavkaniya Vekirî panelan li dar dixin. Projeya ku Koma PCKurd daye pêşiya xwe, li dewletên wekî Çîn, Hindistan, Japonya, Almanya, Danîmarka û gelek welatên din ji hêla dewletan ve tê meşandin. Digel vê jî di projeyên Çavkaniya Vekirî de rewşa kurdî di nav hemû zimanan de di asteke ku her kurdek karibe pê serbilind be de ye. Bername û pergalên li kurdî hatine wergerandin ji hêla ewlekarî, bikêrhatin, dîtbarî û pêşveçûnê ve bername û pergalên herî hêja ne û ji hêla dewlet û saziyên herî pêşveçûyî ve tên bikaranîn û bikaranîna wan tê teşwîqkirin. Lê ligel vê jî, giyayê hewşê tehl û kurmancî ji me re tirş tê.
Ligel hemû bêderfetiyan ala zimanê kurdî bi saya Koma PCKurdê her bilind e lê mixabin ji ber ku proje gelek in û ji ber bêderfetiyan ne pêkan e ku hemû tiştên hatine wergerandin ji hêla ziman ve bên kontrolkirin, di hemû bernameyan de zimanekî yekgirtî nayê bikaranîn. (Mînak: 'paste'ya bi înglîzî li hin ciyan 'pêveke' ye li hin ciyan 'pêvekirin' e û li hin ciyan 'pêve bike' ye). Di ber wergerandina bernameyan de xebatên ji bo ferhengeke teknîkî jî ji mêj ve didomin, termên ku di kurdî de nîn in -an jî ji ber ku ne zindî ne nayên zanîn- di encama nîqaşên dûvedirêj de tên peydekirin. Mînak; peyva 'file' ku li beşên din ên Kurdistanê wekî 'fayl' tê bikaranîn, ji berê ve wekî dosî, dosye û dosya dihat bikaranîn. Lê komê di encama nîqaşan de peyvên 'file, folder, directory wekî pel, peldank, pelrêç diyar kirin û niha ev peyv di hemû wergeran de rûniştine. Lê peyvên wekî pêvekirin, jêkirin, hejmartin ku di civakê tên bikaranîn lê ji ber ku perwerdehiya kurdî bi pergal nehatiye kirin, li gorî bilêvkirinên herêmî û awayên cur bi cur tên nivîsandin. Eger ji birêz Zeraq bê xwestin, wekî di nivîsa li ser pirtûka 'Matematîk'ê de, dê karibe gelek çewtiyên rastnivîs û rêzimanî di wergerên pergal û bernameyan de jî rêz bike. (Lê ev çewtî teqez dê ne nîvê çewtiyên saziyên ragihandinê bin lewre zirar nayên 'pêşwazîkirin')


* Matematîka bi kurdî û avakirina zanistê, Dilawer Zeraq – 9-10 Gulan Şemî- Yekşem, HAWAR hejmar 4-5

PIRZIMANÎ Û BÊZIMANÎ

AMED ÇEKO JIYAN
Wê rojê li ser înternetê min vîdeoyeke balkêş dît. Vîdeo ya balindeyekê bû, navê balindeyê “Menura Albertî” bû. Di destpêka vîdeoyê de, yekî wêneyê vê balindeyê dikişand û balindeyê dengê deklanşorê derdixist, paşê jî dengê korneya erebeyan û piştre dengê kesê ku balinde dikişand kamerayê û dengê çûkên din. Menura Albertî dikaribû hemû dengên ku dibihîze derxe.
Pirdengiya Menura Albertî rewşa me kurdan anî bîra min; em dikarin bi heftê û heft miletan re bi zimanê wan -gelek caran ji wan çêtir- biaxivin lê dema em du kurd tên cem hev...
Menura Albertî balindeyek e, berevajî balinde/lawirên din, tenê dengên li der û dorê derdixe. Lê em?

***

Carekê min ji hevalekî alman re bûyera ku hatiye serê kurdekî ji Helebê wekî hatibe serê înglîzekî vegot. Min got;
Nasekî min î înglîz ku ji bakurê Înglistanê ye, ji bo karekî diçe Londonê. Li Londonê li oteleke pir kevnar ku di roja îro de jî wekî otel tê bikaranîn dimîne. Wî hevalî got, beriya here otelê rezervasyona wî şîrketa tûrê çêkiriye. Dema çûye otelê, dîtiye ku odeyeke li qateke jorê danê. Ji ber ku lingên wî diêşin, xwestiye odeya wî biguherînin û odeyeke li qatê jêrê bidinê. Lê dema ku vê daxwaza xwe ji bellboy re gotiye, bellboy gotiye “Je ne parler, me no speak english” yanî bi tarzankî xwestiye bêje “ez bi înglîzî nizanim û bi fransizî pê re peyiviye. Dema li kafeya otelê ji garson avekê xwestiye, garson jî bi fransizî pê re peyiviye. Li ser vê jî, ew hevalê înglîz pir tengijiye û hêrs bûye.
Piştî van gotinan, hevalê alman ku min jê re ev çîrok vegot, pêşî bêdeng ma, her wekî bifikire tiştek tê de heye û paşê bi ken got; na lo, li Londonê li oteleke kevnare çawa bellboy û garson bi înglîzî nizanin? Paşê min got, otel ne li Londonê li Amedê ye, ziman jî ne înglîzî û fransizî ne, kurdî û tirkî ne û min çîroka rast ku li Amedê hatiye serê nasekî ji Helebê jê re vegot.
Min çîroka bûyera hatiye serê kurdê ji Helebê bi awayê derew û bi awayê rast hem ji hin hevalên kurd re jî vegot. Tiştê balkêş ew bû ku dema hevalê alman mesela înglîzê bi fransizî dipeyive bihîst pêşî metel ma û paşê diyar bû ku pir bawer nekir. Lê hem mesela rast hem jî ya derew tu caran ji kurdan re wekî tiştekî ecêb nehat. Gelo êdî em hîn bûne ku “dengên yên din” derxin?

***

Navên Gulay, Erdal Erzincan, Erkan Ogur, Musa Eroglu -û belkî bi dehan navên din- çi tîne bîra me? Ev kes di salên borî de bi vexwendina Şaredariya Mezin a Amedê hatine mîhrîcanan. Xwedê dizane kî ji bo were Amedê çiqas pere standiye û tabî yên ew vexwendine... 9`emîn Mîhrîcana Amedê bi dawî bû. Baydemîr di hevpeyvîna xwe ya digel Çetîn Altun de digot bi saya mîhrîcanên ku wekî kevneşopiyekê her sal ji hêla Şaredariyê ve tên lidarxistin, dê reform û ronesansek pêk bê.
Dema ku mîhrîcan didomiya, broşurek kete destê min. Broşur a bernameya Diyarkapi Festivali bû. Diyarkapi Festivali, dema ku mîhrîcana Amedê didomiya, ji hêla Walîtiya Amedê ve hat lidarxistin, û bêşik ev mîhrîcan ji bo sabotekirina mîhrîcana Amedê bû, ango armanc ew bû ku girse bi alîkariya kesên navborî ji mîhrîcanê bên dûrxistin... bi alîkariya kesên berê ji hêla `hin kesan` ve ji bo mîhrîcanê hatibûn vexwendin û di dilê girseyê de hatibûn şîrînkirin.

Li dû çîroka hatiye serê camêrê helebî û `hunermendên` sabotekar, bi vê nevê mirov jixwe çend pirsan dike û li ser rewşa Menura Alberti difikire:
Gelo kê û ji bo çi armancê Îbrahim Tatlises, Mahsun Kirmizigul û gelekên din vexwendibûn Newrozan?
Reform û ronesans? Gelo Menura Alberti pirdeng e an bêdeng e? Gelo em kurd pirziman in an jî bêziman in?
Beriya em pirzimanî û bêzimaniyê ji hev nas nekin, em ê `reform û ronesans`ê ji `qetliama spî û asîmîlekirin`ê jî nas nekin.

`ÇEKA HERÎ BI BANDOR MÎKROFON E`

ÇETÎN ALTUN – AMED ÇEKO JIYAN
Navê komê ‘Gose’ di zimanê baskiyan de tê wateya birçîbûnê û endamên komê da zanîn ku armanca komê ew e ku bi enstrumanên gelêrî muzîka nûjen çêkin û bi çeka herî bi bandor `mîkrofon`ê peyamên xwe ragihînin girseyan.

Koma muzîkê ‘Gose’ beriya 4 salan hat avakirin û di komê de Ines vokaliyê dike û amura muzîkê ya bi navê ‘trîkîtîxa’ dixe, Inakî li drums û Osoran jî li gîtarê dide. Ji ber ku endamên komê bi xwe re birçîbûna muzîka sentez a ji muzîka gelêrî û muzîka modern pêk tê, dîtine koma bi navê `Gose` ango `Birçî` damezirandine.

Koma ku der barê têkiliya ziman û muzîkê ya li welatê Baskê de diyar kirin ku bi zimanê xwe hunera xwe bi kar tînin û wiha pê de çûn: “Di stranê de tu peyam tune bin jî, naverok vala be jî, ji ber ku li Baskê bazara muzîka bi zimanê baskî heye û bazareke geş e, stranbêj bi piranî bi zimanê baskî muzîkê çêdikin. Wekî din ji ber ku gelê baskî herî baş bi zimanê baskî dipeyive û zimanên din wisa baş nizane, ji bo muzîkê bi piranî zimanê baskî tê tercîhkirin.”

BI ZIMANÊ XWE DISTRÊN
Endamên komê ragihandin ku di muzîkê de peyam û hest ji zimanê tê bikaranîn girîngtir in û wiha domandin, “Lê di navbera me û we de cudahiyek heye; zimanê me di bin parastinê de ye lê yê we ne di bin parastinê de ye. Wekî mînak, ez bi zimanê xwe yê zikmakî perwerde bûme. Beriya 50 salan em jî di vê rewşê de bûn lê niha derfetên me hene ku em bi zimanê xwe perwerdehiyê bibînin û zimanê xwe bi pêş ve bibin. Zimanê perwerdehiyê li gorî daxwaza kesan tê hilbijartin, kî bixwaze bi spanyolî perwerdehiyê dibîne û kî bixwaze bi baskî perwerdehiyê dibîne. Niha di navbera me û spayolan de lihevhatinek heye. Beriya em werin vê astê, gelek baskî hebûn ku bi zimanê baskî qet nizanibûn. Niha divê em ji bo bidestxistina wê serdema ku me ji dest da bixebitin. Dinya diguhere, êdî kî bi kîjan zimanî bixwaze bi wî dijî, Îro li welatê Baskê ji bo parastina ziman şerê çekdarî hewce nake lewre zimanê me ji hêla gelê me ve tê axaftin. Niha divê em ferhengên ji bo peyvên aborî, siyasî û her wekî din biafirînin. Şerê niha bê dayîn divê bi vî awayî ji bo pêşdebirina ziman be. Lê beriya 50 salan tenê kal û pîr bi baskî dizanibûn, ciwan tenê spanyolî dizanibûn, wekî niha li Kurdistanê ciwan bi tirkî dipeyivin. Rewşa me pir ne cuda bû.”

Endamên komê anîn ziman ku gelekî kêfxweş bûne ku hatine Kurdistanê û hestên xwe wiha vegotin, “Ji hêla erdnîgariyê ve em ji hev pir dûr in. Lê ji hêla hestkirinê ve em pir nêzî hev in. Şeva konserê, li ser sehnê me xwe li malê hîs kir. Çarenûsa me pir dişibe hev, êşên me di paşerojê de kişandin yek in. Em rewşa hûn niha tê de baş hîs dikin. Bav û kalên me jî ji bo çand, ziman û serxwebûna gelê baskî şer kir.”

STRANA XEWNÊN SOSYALÎST
Endamên komê anî ziman ku ji bo muzîkê lîmît tune û muzîk riya herî baş e ku di navbera gelan de pirên dostaniyê bên avakirin û mirov ji hev fêm bikin û der barê hilbijartina stranên ku di konsera Amedê de gotine wiha gotin, “Demeke kin ji me re hatibû veqetadin. Me xwest em di wê dema kin de ji repertuara xwe stranên cuda bistrên. Wekî din, me xwest em hemû amûrên xwe yên muzîkê bi kar bînin. Gotinên stranan jî, her tim ji tiştên ku di mejiyê me de ne pêk tên. Wekî mînak strana duyemîn ji bo berxwedanê peyam didan. Digot; Kesên li der dora te dibêjin tu yê ji karê xwe bibî, tu yê bêpere bimînî, dinya dê xira bibe. Tenê bixebite, qet nefikire, pir bixebite û dewlemend bibe. Lê me peyama berxwedanê dida û me digot, li ber xwe bide`. Straneke din der barê xewnên sosyalîst de bû, der barê şerê pêşiyên me de ku em gihandin vê rojê. Stran ji bo ku şerê pêşiyên me daye newe jibîrkirîn û careke din ew rojên reş venegerin û şer dest pê neke bû.”

Endamên komê pirsa ‘hûn niha rojnameyeke bi zimanê kurdî weşanê dike û her tim rastî zext û girtinan tê re diaxivin hûn di wê mijarê de çi difikirin? Bersiva ‘ji ber ku em rojnameyeke wihe re diaxivin kêfxweş in’ dan. Komê anî ziman ku li Baskê jî 2 rojnameyên wan hene û her tim bi girtin û cezayan re rû bi rû dimînin û wiha pê de çû: “Ji bo Azadiya Welat jî em dixwazin bêjin ku em vê rewşê dizanin, em dizanin çima rojname tên girtin. Rojnameyek dema ku karên baş dike û rastiyan derdixe holê hin kes ne kêfxweş in û ji ber vê rojname tên girtin lê dîsa jî her tim karê xwe berdewam bikin û her tim rastiyan ragihînin.”